هدفلاسک های رومی در موزه آبگینه و سفالینه ایران

آرزو خانپور متخصص هنر شیشه در دانشکده هنرهای سنتی است. او به‌عنوان طراح و هنرمند، بیش از دو دهه است که به‌طور فعال در زمینه هنر شیشه فعالیت می‌کند. پژوهش‌های او بر تاریخ هنر شیشه در ایران و جهان تمرکز دارد و مقالات متعددی در این زمینه منتشر کرده است. مطالعات او در حوزه تاریخ هنر شیشه تأثیر مستقیمی بر رویکردش به فرم، نقش، رنگ و تکنیک‌های تاریخی در آثارش گذاشته است. او با الهام از شاهکارهای تاریخ هنر شیشه، تلاش می‌کند آثار معاصر شیشه‌ای با هویت ایرانی خلق کند؛ آثاری که ضمن حفظ و احیای ارزش‌های فرهنگی و هنری، به بازتعریف مفهوم هویت ایرانی در زندگی امروز نیز یاری رسانند.

هنر شیشه رومی در سده ­های نخستین میلادی از نظر شیوه­ های ساخت و تزیین و فناوری­های وابسته به هنر شیشه بسیار ارزشمند و قابل مطالعه است. ظروف به شکل سر انسان، بخشی از مجموعه شیشه­­ های رومی با شیوه دمیده در قالب در قرن اول و دوم میلادی هستند که شش نمونه از این آثار در موزه آبگینه و سفالینه ایران نگهداری می­ شود.

در میان آثار متنوع و ارزشمند شیشه که در این موزه نگهداری می­ شود، شش نمونه از هدفلاسک­ های رومی در تالار بلور موزه به نمایش گذاشته شده است که بیننده به جهت ویژگی­های ظاهری این آثار، در نگاه اول متوجه بیگانگی این آثار می­گردد. این مجموعه از هدفلاسک ­ها متعلق به قرن اول میلادی امپراتوری روم است و احتمالا در سوریه و یا مدیترانه شرقی ساخته شده است. هنر شیشه رومی در تاریخ هنر شیشه به جهت ابداعات و نوآوری­هایی که در ابزار، تجهیزات، ساخت و تزیین آثار شیشه داشته است، دارای اهمیت فوق­ العاده ­ای می­ باشد. هدفلاسک ­ها قمقمه­ های هستند که در قالب دمیده شده و بدنه آن به شکل سر انسان است. این­ها در امپراتوری روم رایج بود و ساخت آن­ها اغلب متعلق به قرن اول تا چهارم بعد از میلاد است. در اکثر نمونه­ ها دو صورت در دو طرف ظرف مشاهده می شود.

اصلی­ترین مولفه ­های تحول و توسعه هنر شیشه رومی در قرون اولیه میلادی، گسترش بکارگیری از قالب در ساخت اثر بود. در قرن اول میلادی از قابلیت­های شیوه دمیدن شیشه در ترکیب با فرآیندهای ریخته­ گری شیشه و قالب­گیری سفال در این فرآیند بهره جستند. قالب­های شیشه براساس نمونه ­های باقیمانده از موادی چون خاک ­رس، سنگ، چوب و فلز ساخته می­ شد. قالب­ها اصولا چند تکه بودند و پس از دمیدن شیشه در آن از یکدیگر جدا می­ شد و محصول نهایی خارج می­ گردید.

فرآیند ساخت آثار شیشه دمیده در قالب متاثر از شیوه­ های قالب­ گیری مورد استفاده در سفالگری بود. برای ساخت ظروف دمیده در قالب ابتدا شیشه مذاب در قالب منقوش دمیده می­ شد -قالبی که در دل خود نقوش هندسی گاه بسیار پیچیده ­ای داشت- و نقوش به روی شیء منتقل می­ شد. نقوش اغلب روی برآمدگی بدنه شیئ شیشه ­ای می­ افتاد. این اشیاء در همه جای تمدن روم ساخته و یافت می­ شدند اما به طور اخص در پهنه­ های شرقی مدیترانه محبوبیت و تنوع بیشتری داشتند.

بکارگیری از قالب برای ساخت آثار دمیدن شیشه بلافاصله پس از اختراع میله­دم مورد توجه هنرمندان شیشه­ گر رومی قرار می­ گیر­د. «شیشه ­های دمیده شده در قالب در سده اول میلادی محبوبیت و عمومیت پیدا می­ کنند. نخستین و محبوب­ترین محصولات شیشه به روش دمیدن در قالب توسط شیشه­ گرانی ساخته می­ شود که احتمالا از منطقه شرقی فلسطین به غرب مهاجرت نموده بودند. در این میان اولین و مشهورترین شیشه ­گر مهاجر شخصی به نام انیون  بود که اغلب آثار خود را با این عنوان به صورت نقش قالبی حک نموده است» (Lightfoot,2002,22).

بهره ­مندی از فرم­های حیوانی، میوه­ ها و سر انسان در طراحی و ساخت بدنه ظرف؛ سه گروه از بطری­ های کوچک شیشه که به شیوه قالبی در قرون اولیه میلادی در امپراتوری روم ساخته می­ شد، را شکل می ­داد. گروه اول بطری­ هایی با بدنه فرم حیوانی هستند که اغلب از فرم بدن ماهی استفاده می­ شد. بطری با بدنه دمیده شده در قالب ماهی مربوط به امپراتوری رم باستان است. این نمونه نادر به روش دمیدن در قالب ساخته شده که منحصر به فرد است. اهمیت این اثر به رویکرد مجسمه­ سازانه آن است که خطوط موجود در روی ظرف به ارزش زیبایی آن افزوده است.

در گروه دوم بطری­هایی با بدنه فرم میوه­ ها قرار دارند که اغلب از فرم خرما و خوشه انگور استفاده شده است که احتمالا به جهت فراوانی این میوه ها در آن منطقه و دوره تاریخی و اهمیت نمادین آنهاست. «این آثار از خاورمیانه و به طور دقیق­تر از فینیقیه، سوریه یا فلسطین آمده ­اند» (Barovier & et al, 2003, 43). گروه سوم بطری­ هایی هستند که فرم بدنه آنها به شکل سر انسان است که موضوع اصلی این مقاله محسوب می­ شود.

فرآیند ساخت هدفلاسک­ ها در قرون اولیه میلادی در امپراتوری روم، نمایانگر رشد و توسعه شیوه ­های قالب­گیری و شیشه­ گری به صورت همزمان است. در ساخت هدفلاسک­ های رومی اغلب از شیشه­ های شفاف با ته ­مایه ­های رنگی استفاده شده است.

هدفلاسک ها از نظر ظاهری به سه نوع؛ ساخت تک چهره، دو چهره یکسان در دو سوی بطری و سه چهره یکسان در اندازه­ های یکسان مشاهده می­ شود. حالت سوم از هدفلاسک­ ها بسیار نادر و ارزشمند است. «این نوع ظروف شکل متقارن دارند و دو چهره در دو سوی ظرف و شبیه به یکدیگر به چشم می ­خورد. وجود اشکال متقارن با چهره­ هایی متفاوت در دو سوی یک ظرف استثنایی و نادر است» (قائینی،90،1383).

با مطالعه شش نمونه از هدفلاسک­ های رومی موجود در موزه آبگینه و سفالینه تهران، فناوری ساخت اینان مورد مطالعه و بررسی دقیق قرار می ­گیرد. موزه آبگینه و سفالینه تهران حاوی مجموعه ارزشمندی از آثار شیشه متعلق به دوره ­های تاریخی قبل و بعد از اسلام است.

با مطالعه نمونه ­های هدفلاسک موجود در موزه آبگینه تهران مشاهده می­ شود که اندازه این گروه از هدفلاسک­ ها حدود 8 تا 4/10 سانتیمتر است. اغلب از رنگ ­های آبی و یا شفاف با ته­مایه رنگی استفاده شده است. دو نمونه از این هدفلاسک­ ها به صورت تک­ چهره است که در قسمت پشت بطری نقش تزیینات و آرایه­ های مو به شیوه قالبی مشاهده می­ شود. سه نمونه از این مجموعه هدفلاسک­ هایی حاوی دو چهره هستند که در دو سوی بطری به صورت قرینه با استفاده از قالب ایجاد شده است. نمونه بسیار نادر و ارزشمند این مجموعه، هدفلاسک با سه چهره است که با فاصله بسیار منظم و دقیق در اطراف بطری تکرار شده است. در این نمونه تزیینات مجعد مو تاکید شده است.

بر اساس آنچه در محتوای مقاله ارائه گردید می ­توان گفت پژوهش­ های صورت گرفته استفاده گسترده از قالب همزمان با اختراع شیوه دمیدن شیشه را به قرن اول میلادی در حکومت روم نسبت می­ دهند.  شیشه­ گر در هر مرحله متناسب با اختراع شیوه­ های نوینِ ساخت شیشه، از توانمندی­های حوزه ­های دیگر همچون سفالگری و فلزگری برای تنوع و توسعه آثار خود بهره­ مند می­ شده است. به نحوی که مبادرت به استفاده از قالب­های متداول در سفالگری روم باستان منجر به یک­نوع استفاده موازی برای ساخت نمونه ­های شیشه ­ای از این قبیل توسعه­ های هم افزا است.

این مجموعه که گویا در دوران افتتاح موزه آبگینه از مجموعه­ دار یهودی خریداری شده است، از شاهکارهای تاریخ هنر شیشه است که در میان میراث ارزشمند هنر شیشه ایرانی در تنها موزه تخصصی این حوزه در ایران نگهداری می شود.

کتابنامه

• قایینی، فرزانه  1383. موزه آبگینه و سفالینه ایرانی. تهران: میراث فرهنگی.
• Barovier & et al, 2003, Glass Throughout Time: History and Technique of Glassmaking from the Ancient World to the Present. Milan, Skira.
• Lightfoot, Christopher S. (2002). Ars Vitraria: Glass in the Metropolitan of Art, New York: The Metropolitan Museum of Art.